Portal historyczno-geograficzny Ziemi Sieradzkiej

Klonowa - rys historyczny

Klonowa w XIII w. była własnością książąt sieradzkich. Pierwsza o niej wzmianka pochodzi z 1272 r. W 1279 r. Leszek Czarny wydał przywilej lokacyjny na prawie niemieckim, z którego wynika również (?), że eksploatowano tam kopaliny żelaza(Klonową zwano wówczas Zdunajewicami). Lokatorzy tej wówczas książęcej wsi otrzymali prawo do budowania młyna i karczmy, a poddani zostali zobowiązani do dawania w okresie 10-letniej wolnizny od 2 do 20 donic miodu rocznie. Klonowa już pod obecną nazwą bardzo często jest wzmiankowana w drugiej połowie XV w. przy zmianie właścicieli dzierżawy Klonowej i Brąszewic należącej do starostwa sieradzkiego. Tak np. wiemy, iż w 1498 r. posiadaczem dzierżawy klonowskiej był starosta sieradzki Maciej Głowacki, a w 1504 r. Jan Zaremba z Kalinowej, również starosta sieradzki.

Wiele danych o wsi pochodzi z pierwszej połowy XVI w. Wówczas to po raz pierwszy mamy dane o zatargu poddanych klonowskich z jej dzierżawcą. Zatarg ten zakończył się wydaniem przez króla Zygmunta I wyroku stwierdzającego, iż poddani nie mają być zmuszani przez starostę sieradzkiego i jego oficjalistów do nadzwyczajnych robocizn i danin. W połowie XVI w. dotarł do dzierżawy klonowskiej szybki rozwój gospodarki folwarczno - pańszczyźnianej, wówczas to zaczynają się trwające prawie 300 lat bohaterskie walki chłopa klonowskiego o jego prawa. Najpoważniejsze wystąpienia chłopów klonowskich w walce o swoje prawa miały miejsce w końcu XVI w. i połowie XVII w. tj. w okresie ogólnego wzmożenia ruchów antyfeudalnych na terenie Rzeczypospolitej. Z lustracji sporządzonej w 1564 r. wiemy o wznoszeniu zabudowań dworskich i folwarcznych.

W XVII w. we wsi powstało starostwo niegrodowe. W 1616 r. we wsi było 14 młynów, 8 ogrodników, 10 rzemieślników i 40 kmieci.

Zupełnie nowy rozdział w stosunkach gospodarczo - społecznych Klonowej stanowił XVIII w. Jego początki przyniosły dewastację starostwa klonowskiego obejmującego następujące wsie: Brąszewice, Godynice, Leliwę, Lipicze, Kuźnicę Błońską i Kuźnicę Zagrzebską. Stacjonowały tam wojska szwedzkie, saskie, a nawet moskiewskie, pustosząc i doprowadzając do ruiny zabudowania folwarczne, karczmy oraz chałupy. Sytuacja uległa zmianie dopiero w połowie XVIII w. Odbudowano dwór i zabudowania folwarczne. Ponadto w okresie tym wybudowano nowy folwark na Górce, cegielnię za wsią, kuźnię w pobliżu kościoła oraz hutę szkła, z której wyroby eksportuje się między innymi na Śląsk. W Klonowej było w tym czasie 82 kmieci, 5 młynarzy, oraz 15 komorników.

Dalsze losy Klonowej do połowy XIX w. ze względu na nie zachowanie się materiałów źródłowych, są mało znane. Wiemy tylko, iż starostwo klonowskie weszło w skład ekonomii rządowej, której Klonowa stała się siedzibą. W sumie dobra klonowskie obejmowały 13440 morgów, a na ich terenie znajdowały się 3 folwarki, huta szkła (zatrudniająca około 350 robotników i produkująca rocznie szkło o wartości 150 tys. rubli) i leśnictwa rządowe. Parafia klonowska liczyła zaś 2844 wiernych. Do najważniejszych wydarzeń drugiej połowy XIX w. w dziejach Klonowej i jej przysiółków należy oczynszowanie i uwłaszczenie. Duże znaczenie w życiu gospodarczym Klonowej i okolicy miała wspomniana huta szkła. Huta ta znajdowała się na terenie Klonowej i tworzyła odrębne osiedle, w którym skupiały się urządzenia do wyrobu szkła i przedmiotów szklanych, biura, domy mieszkalne dla robotników i majstrów, wyszynk oraz szkoła. W tym ośrodku urzędował również lekarz. W hucie pracowali Polacy, Czesi, Austriacy i Niemcy. Polacy pełnili przeważnie funkcje pracowników fizycznych, cudzoziemcy natomiast zajmowali stanowiska majstrów i urzędników biurowych. Bardzo wielu chłopów znajdowało pracę w tym przedsiębiorstwie. W 1884 r. należała do L. Jajtego i zatrudniała 70 robotników. 10 sierpnia 1899 r. huta klonowska doszczętnie spłonęła. 27 lutego 1863 r. pomiędzy Klonową a Kuźnicą Grabowską doszło do bitwy 300-osobowego oddziału powstańczego pod dowództwem J. Oxińskiego z kozakami. W bitwie tej poległo 12 powstańców i 34 kozaków. W drugiej połowie XIX w. istniały również w Klonowej 2 farbiarnie i drukarnie tkanin, jedna z nich istniała do 1955 r. Klonowa była też w tym okresie dość znacznym ośrodkiem rzemieślniczym. Tutaj skupiali się stolarze, kowale, krawcy i szewcy.

Na początku XX w. pracowało w Klonowej 80 rzemieślników. Zupełnie dobrze rozwijał się też handel. W 1912 r. w Klonowej były dwie szkoły jednoklasowe tj. męska i żeńska. W tym czasie do szkół chodziły przeważnie dzieci bogatych gospodarzy. W 1915 r. było tu 15 sklepów kolonialno - spożywczych, masarnia, piwiarnia oraz restauracja.

W okresie międzywojennym na terenie Klonowej rozwijało swoją działalność 11 organizacji, spośród których na szczególną uwagę zasługuje Ochotnicza Straż Pożarna(zał. w 1912 r.) i Kółko Rolnicze. Głównym inicjatorem i opiekunem wymienionych organizacji był miejscowy proboszcz(do 1925 r. wikariusz) ks. Józef Dalak (ur. w 1844r.). Pragnął on podnieść Klonową tak pod względem gospodarczym jak i kulturalnym. Dzięki ks. Dalakowi Klonowa otrzymała piętrowy dom strażacki (1928) oraz specjalny budynek mleczarni. Jego staraniem dla miejscowej szkoły została zakupiona (w 1927r.) kamienica po dawnej hucie szkła i znaczna parcela z folwarku Górki Klonowskiej. Ks. Dalak założył również Amatorskie Koło Teatralne, które sam prowadził. Pragnął nawet założyć elektrownie turbinową.

Kalendarium:

1279 - Klonowa zwana Zdunajewicami otrzymuje, na prośbę ówczesnego sołtysa Stanisława Sowka, od Leszka Czarnego przywilej lokacyjny na prawie niemieckim.
1498 - Ze źródeł dowiadujemy się, że w tym czasie dzierżawcą ziem klonowskich jest starosta sieradzki Maciej Głowacki.
XVI w. - W tym wieku dokonuje się szybki rozwój gospodarki folwarczno – pańszczyźnianej, kosztem chłopa. Sytuacja ta trwa przez 300 lat.
1504 - Źródła z tego roku podają, że kolejnym dzierżawcą starosta sieradzki Jan Zaręba z Kalinowy.
23 XII 1529 - W dniu tym zostaje wydany wyrok przez króla Zygmunta I na dzierżawcę klonowskiego nakazujący mu zaprzestania zmuszania chłopów klonowskich do nadzwyczajnych robocizn i danin.
1564 - Z źródeł dowiadujemy się, że w tym okresie wznoszą się zabudowania dworskie i folwarczne.
1568 - Z przeprowadzonej lustracji dowiadujemy się, że dwór i folwark zbudowano na terenie dawnego wójtostwa dzierżawionego przez Stanisława Tarnowskiego (wojewodę sandomierskiego).
1578 - 1661 - Okres, w którym walka chłopów z dzierżawcami klonowskimi o swoje prawa przybierała najostrzejsze formy.
4 III 1578 - List napominalny króla Stefana Batorego do dzierżawcy Stanisława Tarnowskiego polecający zaniechanie ucisku chłopów klonowskich i brąszewickich.
2 VIII 1578 - Dodatkowo zostaje wydany dekret sądu referendarskiego określający pańszczyznę na 3 dni w tygodniu, a nie 4 tak jak chciał starosta.
1588 - Skarga braci Ostrowskich przeciwko dzierżawcy wsi królewskich Klonowej i Brąszewic z powodu niewymierzenia sprawiedliwości w związku z zabiciem ich brata przez poddanego z Brąszewic. Sprawa oparła się o Trybunał Piotrkowski.
XVII w. - Występuje ostra walka chłopów klonowskich z Zygmuntem Denhofem – starostą klonowskim oraz jego poddzierżawcą szlachcicem Janem Urbańskim. Wiemy także, że na początku drugiej połowy tego wieku dzierżawcą Klonowej jest Stanisław Mączyński, który jest niemniej okrutny i bezwzględny w swym postępowaniu w stosunku do chłopów. Wiemy także, że młynarze klonowscy wyznaczają swojego pełnomocnika do sądu referendarskiego, jest nim młynarz Maciej Kaszaja.
1616 - Źródła podają, że w tym roku we wsi było 14 młynów, 8 ogrodników, 10 rzemieślników i 40 kmieci.
27 II 1617 - W źródłach odnotowujemy protest młynarzy klonowskich (Bartłomieja Kasia, Macieja Smuga, Piotra Gabrysia) wniesiony do grodu sieradzkiego przeciwko Marcinowi Zarembie, staroście grabowskiemu o to, że nasłał ludzi do mieszkań młynarzy, pojmał i więził ich w Kaliszu chcąc w ten sposób wymusić na nich fałszywe zeznania, że od dawna należeli do starostwa grabowskiego.
6 V i 24 V 1650 - Zostają wydane dwa dekrety przez sąd referendarski (dekrety te nie są przychylne dla młymarzy kierujących walką chłopów klonowskich).
24 XI 1651 - Chłopi otrzymują glejt bezpieczeństwa wydany przez króla i biorący ich w opiekę przed Janem Urbańskim dzierżawcą klonowskim i jego dozorcami.
15 I 1652 - Zostaje wydany dekret sądu referendarskiego przeciwko staroście Zygmuntowi Denhofowi i dzierżawcy Janowi Urbańskiemu, mówiący o tym, że przymuszają poddanych do 4 dni robocizny w tygodniu na folwarku.
11 VIII 1661 - Zostaje wyznaczony sąd komisarski. Dalsze losy tej sprawy są nieznane.
XVIII w. - W tym wieku nastąpiła największa dewastacja starostwa klonowskiego. Obok wsi Klonowej i Braszewic wymienia się także Godynice, Leliwę, Lipicze, Kuźnicę Zagrzebską i Błońską.
1701 - 1720 - W tych latach stacjonują w Klonowej wojska szwedzkie, saskie i moskiewskie, które dokonują rabieży dóbr starostwa klonowskiego. Występuje również w tym czasie na terenie Klonowej epidemia cholery.
1725 - Źródła z tego roku podają, że po najazdach obcych wojsk i epidemii we wsi jest tylko 5 chałup i jedna karczma.
1736 - Z przeprowadzonej wizji wynika, że po śmierci Kazimierza Mączyńskiego (prawdopodobnie syn Stanisława), starosty klonowskiego zabudowania folwarczne w Klonowej są zruinowane.
8 VII 1737 - Starostwo klonowskie przechodzi w ręce Macieja Szymanowskiego – starosty wyszogrodzkiego. Jednocześnie walki chłopów ze starostą przybierają na sile.
19 IX 1744 - Kolejnym starostą Klonowej zostaje syn Macieja, Melchior Szymanowski. Wówczas zaczyna się walka chłopów z ówczesnym starostą trwająca ponad 30 lat, która znalazła swój wyraz w setkach sporządzonych dokumentów.
1748 - Zostaje złożona skarga chłopów na starostę Melchiora Szymanowskiego złożona przed sądem królewskim.
1749 - Król wyznacza komisję dla zbadania sprawy na miejscu. Z powodu nie sprowadzenia przez Szymanowskiego geometrów, komisja nie mogła rozstrzygnąć sporu, stwierdziła jednak, że młynarz Ciałek zmarł na skutek pobicia z polecenia Szymanowskiego.
1750 - Powołano nową komisję.
1753 - Wydano dekret tymczasowy sądu referendarskiego polecający wydalić ekonoma znęcającego się chłopami.
1755 - W Klonowej zbudowano kościół zwany kaplicą.
1759 - Zapada wyrok sądu referendarskiego polecający staroście zwrot nadebranych czynszów, kosztów procesowych i wynagrodzenia pobitego chłopa Żurawskiego pod groźbą utraty łaski królewskiej. Starosta niepodporządkowuje się wyrokowi.
1762 - Zapada nowy dekret referendarski nakazujący staroście zwrot nadebranych czynszów (4.000 zł) pod groźbą utraty starostwa. Starosta, nie zważając na wyrok, nadal zmusza chłopów do nadmiernych powinności a opornych bije (w 1764 r. pobił Adama Kiełbasę a geometrę Walentego Szymborskiego wypędził, gdy ten zjechał przeprowadzić pomiar wsi ; w 1774 r. zabił chłopa Wawrzyńca Kawę).
1777 - Zostaje sporządzony dekret sądu komisarskiego, w którym wymienia się wszystkie krzywdy chłopów klonowskich (uciążliwe i nadmierne powinności, pobicie Wawrzyńca Kawy, śmierć Kazimierza Trzeciaka na skutek wymierzonych mu plag), podaje się ich katów – dozorców klonowskich (Franciszka Pietrzykowskiego, Jana Dranowskiego, Józefa Bulińskiego i Andrzeja Sapałę) skazując ich na karę śmierci, a przede wszystkim zażądano wówczas pozbawienia Szymanowskiego starostwa klonowskiego. Sprawa toczy się jeszcze przez 4 lata.
1779 - Ze względu na dużą ilość różnego rodzaju dokumentów dotyczących sprawy klonowskich chłopów w sądzie referendarskim zostaje wydany sumariusz ważniejszych dokumentów.
9 V 1781 - Sąd referendarski wydaje dekret, ostatecznie kończący 30-letnią walkę chłopów klonowskich z starostą Melchiorem Szymanowskim, dekret pozbawia go starostwa i nakazuje wydalić dozorców, jednocześnie przekazuje starostwo małżonce Melchiora – Bogumile z Nieborskich Szymanowskiej, która w tym roku buduje dwór drewniany i folwark na Górce Klonowskiej.
XIX w. - Dalsze losy wsi Klonowa do połowy XIX w., ze względu na niezachowanie się materiałów źródłowych, są słabo znane. Wiadomo tylko, że starostwo klonowskie weszło w skład ekonomii rządowej, której Klonowa stała się siedzibą. Wiadomo także, że mieściły się tu dwie farbiarnie i drukarnia tkanin (prawdopodobnie powstały one w 1868r.) należące najpierw do Marcina Rychtera później do Stanisława Bijaka i na koniec do Tadeusza Wajchta do 1955r.
26 II 1863 - Dochodzi do walk oddziału powstańczego pod dowództwem Józefa Oksińskiego z Kozakami. Walki miały miejsce na terenach położonych pomiędzy Klonową a Kuźnicą Grabowska.
1868 - Na mocy ukazu marcowego podzielona zostaje ziemia kościelna pomiędzy 14 żołnierzy wysłużonych w wojsku rosyjskim, byli to Polacy pochodzący z powiatu tureckiego, sieradzkiego i wieluńskiego.
1870 – 1914 - Wzmożona emigracja do Niemiec w celach zarobkowych.
1883 - Ze źródeł odnotowujemy, że w Klonowej istniała huta szkła, której właścicielem był Luterbach.
1894 - Zostaje wykonana dokładna mapa Klonowej i okolic przez mierniczego Dimitrowicza.
10 VIII 1899 - Doszczętnie płonie huta szkła, zostaje ona zlikwidowana.
1905 - W Klonowej pojawiły się pierwsze murowane budynki.
1908 - W Klonowej zamieszkał pierwszy stolarz posiadający kwalifikacje rzemieślnicze – p. M. Rawicki.
1909 - Za staraniem ks. Apoloniusza Kukowskiego w Klonowej wybudowano kościół, który jest wizytówką Klonowej do dziś. Fundusze na budowę pochodziły od wiernych.
1912 - Z inicjatywy ks. Józefa Dalaka (ur. 1884r.) powołana zostaje Ochotnicza Straż Pożarna oraz założone zostaje Kółko Rolnicze. W Klonowej w tym roku istniały już dwie szkoły jednoklasowe: męska i żeńska.
1913 - Powstaje przy OSP, z inicjatywy ks. Józefa Dalaka, Amatorskie Koło Teatralne.
1915 - Odnotowujemy, że w Klonowej było 10 sklepów spożywczych, masarnia, piwiarnia, restauracja i wytwórnia cukierków.
1916 – 1918 - Z inicjatywy ks. Józefa Dalaka wybudowano remizę strażacką oraz mleczarnię
1918 – 1939 - Wzmożona emigracja do Belgii i Francji w celach zarobkowych.
1919 - Istnieje w Klonowej 6-cio klasowa szkoła powszechna.
1923 - Zostaje przeprowadzona częściowa parcelacja Górki Klonowskiej.
1924 - Powołano do życia orkiestrę dętą.
1930 - We wsi Kiełbasy rusza tartak parowy p. Kwiatkowkiego.
1936 - Ks. Józef Dalak opuszcza Klonowę.
13 XII 1939 - Zostaje spalony budynek szkoły, grono pedagogiczne wysiedlone do Nowego Sącza, a na miejscu zostaje p. Helena Zabłocka, która prowadzi nauczanie tajne.
1945 - W tym roku zostaje reaktywowana szkoła.
1950 - Rozpoczęto budowę szkoły, kierownikiem budowy zostaje p. Franciszek Leśnik.

Parafia pw. Przemienienia Pańskiego w Klonowej

W 1755 r. starosta klonowski i stolnik warszawski Melchior Szymanowski, wystawił w Klonowej drewnianą kaplicę. Została ona wyniesiona do godności kościoła w latach późniejszych. Parafia w Klonowej była filią par. w Unikowie i powstała w 1828 r. Prowadzono w niej oddzielne księgi stanu cywilnego. W latach 1909-1910 za fundusze wiernych i dzięki staraniom ks. Apoloniusza Kukowskiego wzniesiono w Klonowej piękny neogotycki kościół, według projektu warszawskiego architekta Stanisława Pronaszki.

Terytorium parafii:

Parafia w Klonowej powstała w części z miejscowości należących wcześniej do par. Uników.

W przypisach do Liber Beneficiorium... J. Łaskiego wymienione są następujące miejscowości odłączone od par. w Unikowie:

Bery, Błota, Bogusy, Borki, Cichosz, Cieluch, Czekaje, Depa, Dwór, Górka Klonowska, Grzyb, Holender, Huzarki, Jędrasy, Józefina, Kapie, Kiełbasy, Klonówka, Korszornicze, Kuźnica Błońska, Kuźnica Zagrzebska, Kuźniczka, Leliwa, Liski, Lory, Marasy, Młostki, Pasie, Pawelec, Piła, Pomarzany, Sójki, Stawioch, Stępień, Świerki, Szale, Trzeciaki, Tumaniki, Urbany, Wrony, Zagórniak (Zgórniaki).

Spis proboszczów:

1828-1837 - Łukasz Bęczkowski

1838-1842 - Jan Szeligowski

1842-1844 - Antoni Świątkowski

1844-1848 - Jan Szeligowski

1848-1854 - Wawrzyniec Malinowski

1854-1855 - Paweł Puchałowicz

1856-1872 - Kwiryn Kaszubowski

1873-1886 - Konstanty Sobolewski

1886-1890 - Antoni Rudnicki

1890-1904 - Ignacy Mazurkiewicz

1904-1925 - Apoloniusz Kukowski

1925-1933 - Józef Dalak

1933-1941 - Jan Wągrowski

6 X 1942- 19 I 1945 - kościół zamknięty

1945-1959 - Władysław Stachura

1959-1967 - Jan Fortuna

1967-1975 - Zygmunt Grynagiel

1975-1989 - Jan Zakrzewski

1989- - Kazimierz Kmieć

Źródła:

Obrazy:

http://ospklonowa.cba.pl/images/thumbnails/images/remote/http--ospklonowa.cba.pl-obrazki-historia-Historia_OSP_pliki_Historia_OSP-401x243.jpg

http://www.klonowa.pl/upload/kl090702_zabytki1.jpg

Historia wsi i parafii:

http://klonowa.pl/index.php?id=5

http://ospklonowa.cba.pl/historia.html

http://pl.wikipedia.org/wiki/Klonowa_%28wojew%C3%B3dztwo_%C5%82%C3%B3dzkie%29

Tablica w kościele w Klonowej

Prace i materiały muzeum archeologicznego i etnograficznego w Łodzi, Klonowa i okolice pow. Sieradz - Łódź 1960